Boekbespreking: Tango van bedrog, een corporate thriller

Als lezer schieten we heen en weer tussen midden jaren zeventig, de ‘vuile oorlog’, en 2005 (het ‘nu’ in het verhaal). We leren vreselijke details over een verscheurd land. Ik ben geen Argentinië-kenner, maar op zijn website benoemt de auteur enkele ‘historische’ fouten waar lezers hem op hebben gewezen: die stellen weinig voor en doen geen enkele afbreuk aan het verhaal. Het boek is daarmee ook een fascinerende kennismaking met dit land. Je moet er even inkomen, er zijn veel personages, maar een namenlijst achterin helpt om grip op het verhaal te houden. In het plot heeft ongeveer iedereen met iedereen een verleden. Dat draagt niet bij aan de geloofwaardigheid van de ontknoping, maar het zij de auteur vergeven: het boek is zo meeslepend geschreven dat je als lezer je daar verder niet aan stoort.

Vragen voor bestuurders en commissarissen

Voor het ontwikkelen van praktische wijsheid en het cultiveren van onze emoties ken ik vier manieren van leren.3  In de eerste plaats door afkijken. Door voorbeeldfiguren te bestuderen. ‘Als we een (beter) beeld willen hebben van hoe een goed professioneel leven er uitziet, kunnen we te rade gaan bij mensen van wie we intuïtief weten dat ze wijs zijn’.4  Dan moeten we wel de ‘kunst van het kritisch en bewust afkijken’ eigen maken. En dat is iets anders dan klakkeloos het gedrag van de voorbeeldfiguren kopiëren. Hierbij helpt het als een gesprek met de voorbeeldfiguren mogelijk is. Want de buitenkant zegt niet alles, je moet met de voorbeeldfiguren in gesprek om te kunnen begrijpen waarom ze doen wat ze doen. Een tweede manier is oefenen. Want alleen afkijken is niet genoeg. Het ontwikkelen van praktische wijsheid en het cultiveren van emoties is te vergelijken met het oefenen van vaardigheden. Je leert bijvoorbeeld zorgvuldig te zijn door allerlei zaken zorgvuldig te doen. Een derde manier is het goede gesprek, de dialoog. In de dialoog wordt iemand waarnemer van zijn eigen denken: vaak wordt pas in een goed gesprek het gebrek aan samenhang in ons denken duidelijk.5  Het is ook een manier om samen te onderzoeken hoe een goede professional in een concrete situatie op een gepaste wijze waarneemt, denkt, voelt en doet. ‘Zo’n gesprek kan intervisieachtige trekken hebben, in de vorm van het uitwisselen van tips om een lastige morele kwestie goed aan te kunnen pakken, maar kan ook meer verdiepend zijn, waarbij professionals hun ideeën over waar het in hun praktijk werkelijk om zou moeten draaien verder uitwerken’.6  Een vierde manier voor het ontwikkelen van praktische wijsheid en om je eigen emoties te cultiveren is door verbeelding, met behulp van kunst en fictie. En dan gaat het niet alleen om de moraal van het verhaal als een ondubbelzinnige morele boodschap. De vormende waarde zit ook nog ergens anders: ‘Voor het lezen van een boek of het kijken van een film moet je je in het leven van de hoofdpersonen kunnen inleven. Dat kan de aanzet zijn van een morele vorm van inlevingsvermogen met het lot en leed van echte mensen. Bovendien biedt fictie een laboratorium om te experimenteren met allerlei [emoties] en de mogelijke doorwerking daarvan in de praktijk … Door middel van kunst kun je dus “op het droge” oefenen’.7  Oftewel, je kunt je eigen emoties vergelijken met die van (fictieve) anderen en dat biedt een dieper inzicht in je eigen emoties. Of je eigen praktische wijsheid. Bijvoorbeeld een film of een roman biedt in die zin een lens waarmee je naar je eigen morele ervaringen kunt kijken, als een bril waarmee je jezelf kunt lezen.8 

Emotionele integriteit

Ik las tegelijkertijd met Tango van bedrog het boek Emotionele integriteit van Rob van Es.9 In zijn boek gebruikt hij films om je eigen emotionele integriteit te ontwikkelen. Ook in de boardroom spelen allerlei emoties constant een belangrijke rol. Emoties als compassie, dankbaarheid, hoop, trots, apathie, wraakzucht, wanhoop en berouw. ‘Emotionele integriteit is het scheppen van eenheid in de morele emoties die er voor jou het meeste toe doen. Welke emoties zijn dat, hoe weeg je ze af, waar kies je voor en waarom? Bij dit afwegen en kiezen creëer je een balans van morele emoties, een eenheid die je evenwicht biedt in het alledaagse leven van zakelijk en privé, al is het maar tijdelijk’.10  Van Es gebruikt dramafilms om de emoties van professionals te visualiseren. Hij biedt ook een format voor een workshop filminspiratie. ‘Film kan een inspiratie zijn om morele emoties te herkennen, te delen, te verhelderen en te koppelen aan eigen ervaringen’.11  Alleen de film bekijken is natuurlijk niet genoeg. Hij biedt daarom ook handvatten voor morele reflectie en onderlinge uitwisseling. ‘Met het doel ook je eigen morele emoties en gevoelens scherp in beeld te brengen’.12  Na een algemene reflectie op de film – stoom afblazen – biedt hij kaders voor de analyse van personages, het inleven in de morele emoties in de film en de reflectie daarop door jouw eigen emoties en gevoelens hierbij te betrekken. Op dezelfde manier kun je met een roman aan de slag gaan. Het zal een boeiende en zeker ook leerzame exercitie zijn om met bestuurders en commissarissen op deze manier Tango van bedrog te bespreken.