Cultureel ondernemen in historische gebouwen in tijden van COVID-19

Culturele ondernemers zijn hard getroffen door COVID-19. Veel culturele evenementen moesten worden aangepast (minder publiek, aanpassingen op de locaties) en talrijke evenementen moesten helemaal worden afgelast. Als gevolg van COVID-19 dreigen we veel van onze lokale culturele instellingen te verliezen en daarmee ook de publieke toegankelijkheid van onze meest dierbare gebouwen. Veel culturele instellingen zijn namelijk gevestigd in bijzondere historische gebouwen. Het zijn voor veel mensen dierbare, maar ook kwetsbare gebouwen, die in ‘gewone tijden’ al veel aandacht, kennis en kosten voor onderhoud en beheer vereisen.

De aanvullende eisen die COVID-19 aan gebouwen stelt komen hier bovenop, zoals hogere eisen aan de ventilatie en de mogelijkheid om 1,5 meter afstand te houden. Met de leerstoel Sustainable Building and Development van Anke van Hal, hoogleraar Duurzaam Bouwen aan Nyenrode Business Universiteit, richten we ons onder meer op het verduurzamen van bestaande bouw. We zijn ervan overtuigd dat de belangen van de verschillende betrokken partijen gehoord, erkend en behartigd moeten worden om voldoende draagvlak voor verduurzamingsmaatregelen te bereiken. Bij historische gebouwen komen veel verschillende belangen bij elkaar: het zijn vaak iconische gebouwen, gebouwen waar verhalen aan zijn verbonden, die identiteit geven aan een plek en een wijk/omgeving. Kasteel Nijenrode is hier een prachtig voorbeeld van. Sommige historische gebouwen zijn van oudsher ontmoetingsplekken met een publieke functie, zoals kerken, scholen, musea, theaters etc. Ook deze bijzondere en kwetsbare gebouwen moeten worden verduurzaamd. Om hun functie te kunnen behouden of een nieuwe functie mogelijk te maken, moet er worden voldaan aan huidige comforteisen- en wensen en moet onderhoud en de energierekening betaalbaar zijn. Hiervoor zijn investeringen vereist die voor sommige eigenaren/gebruikers niet of nauwelijks op te brengen zijn. Veel culturele ondernemers hadden het hier al voor COVID-19 moeilijk mee en zijn nu geconfronteerd met minder inkomsten en aanvullende eisen die aan de gebouwen worden gesteld.

Genieten van erfgoedwaarden

Naast theaters, musea, concertzalen etc., die al van oudsher een culturele functie huisvesten, zijn er ook historische gebouwen die herbestemd werden tot culturele broedplaatsen (bijvoorbeeld oude fabrieken) en zijn er historische gebouwen die naast hun oorspronkelijke functie culturele nevenfuncties mogelijk maken (bijvoorbeeld in kerken). Het aanbod aan culturele functies, vaak in combinatie met restaurants/cafés en winkels, draagt bij aan levendigheid en sociale cohesie in de omliggende wijken. De positieve ervaringen van bezoekers en de positieve effecten op de omliggende wijken zijn redenen om de publieke toegankelijkheid en de functie als ontmoetingsplek te willen behouden. Veel culturele ondernemers zetten zich hier vol enthousiasme voor in. Door hun inzet kan de publieke toegankelijkheid worden behouden en kunnen veel mensen van de erfgoedwaarden van deze bijzondere gebouwen genieten.

Culturele functies onder druk

Uit gesprekken met culturele ondernemers die in 2017-2018 werden gevoerd bleek echter dat veel aandacht sinds de economische crisis in 2008 uitging naar nieuwe culturele startups in historische gebouwen of naar gevestigde grotere culturele instellingen. Dit ging ten koste van bestaande kleinere lokale culturele ondernemers, zoals theaters, musea en broedplaatsen die al langer bestaan. Zo ontstond een onevenwichtige verdeling van aandacht en fondsen die volgens veel culturele ondernemers niet of nauwelijks hebben bijgedragen aan een duurzame ontwikkeling, kwaliteitsverbetering en vergrote weerbaarheid van de culturele sector. De exploitatie van historische gebouwen met een culturele functie stond dus al voor COVID-19 onder grote druk. Herbestemming tot kantoren en/of woningen leek op de lange termijn vaak aantrekkelijker, omdat veel kleine lokale culturele ondernemers na de startup fase in een ‘overlevingsmodus’ terecht komen. Door herbestemming tot kantoren en/of woningen gaat echter de publieke toegankelijkheid van de gebouwen, en daarmee de positieve bijdrage voor bezoekers en de omliggende wijk, verloren.

Creativiteit tijdens COVID-19

De pandemie kwam daar als lastige uitgangsituatie bovenop en trof de culturele sector in 2020 bijzonder hard. De reacties van culturele ondernemers op de pandemie tonen de kwetsbaarheid, maar ook de enorme gedrevenheid en creativiteit van deze sector. Veel mensen zullen zich de optredens van musici voor verpleeghuizen herinneren tijdens de eerste lockdown. Maar ook pop-up evenementen en uiteraard de vele online evenementen van de culturele sector zijn hier voorbeelden van.

Hoe nu verder?

Gezien het grote maatschappelijke belang van het publiek toegankelijk houden van historische gebouwen, maar ook het feit dat ons erfgoed onderdeel is van ons collectief geheugen en onvervangbaar is, lijken voor de situatie na COVID-19 de volgende vragen nog belangrijker dan daarvoor:

Hoe maken we culturele ondernemers in historische gebouwen duurzaam, sterker en weerbaarder?
Hoe behouden we ook na COVID-19 ruimte voor innovatie en waardevolle nieuwe initiatieven?
Hoe verbinden we kennis, kunde en ervaringen op een efficiënte en krachtige manier zodat grote en kleine culturele ondernemers samen sterker staan?

Om antwoorden te vinden op deze vragen is kennis en ervaring van verschillende perspectieven van belang. En omdat bij het verduurzamen van historische gebouwen zo veel verschillende belangen en waarden van allerlei groepen bij elkaar komen, werk ik in mijn onderzoek graag met ‘lerende netwerken’. Leden van deze lerende netwerken zijn partijen die vanuit verschillende perspectieven aan dezelfde opgave werken. Voor de opgave van cultureel ondernemen in historische gebouwen doe ik dit sinds 2018 met het lerend netwerk ‘Code49’, waarin naast culturele ondernemers ook architecten, adviseurs en overheden betrokken zijn. Samen verkennen de leden kansen die bijdragen aan de bovengenoemde vragen en aan het verduurzamen van historische gebouwen met een culturele functie. Kansen die door leden van het netwerk zijn gesignaleerd zijn:

Door een duurzame bedrijfsvoering kosten verlagen, bijvoorbeeld door het delen van kosten en materialen voor culturele evenementen en afstemming van programmering.
Door het uittesten van nieuwe duurzame diensten of producten van commerciële partijen (gebouwen als ‘lab’ beschikbaar stellen), en zo aanvullende inkomsten genereren.
Het energiezuiniger maken van historische gebouwen met culturele functies om de exploitatiekosten te verlagen.
De mogelijkheden voor duurzame energieopwekking verkennen en toepassen, maar met behoud (en mogelijk zelfs herstel) van erfgoedwaarden, waardoor maatwerk vereist is en creatieve oplossingen omarmd worden (de sector staat hier bekend om).
Inzichten delen over duurzame materiaalkeuze bij ingrepen.
Bevorderen van duurzame catering.
Een duurzame keuze van het winkelsortiment en zo waarde toevoegen aan het merk en de beleving.

Dit alles vraagt om nieuwe en intensieve vormen van samenwerking tussen partijen. Vandaar dat ik een pleidooi wil houden om niet alleen binnen Code49, maar ook op bredere schaal in netwerken en projecten samenwerkingen te zoeken tussen culturele ondernemers, financiers, toeleveranciers, overheden en onderwijs om zo ook na COVID-19 culturele functies in historische gebouwen te behouden en daarmee bij te kunnen dragen aan verbinding in lokale gemeenschappen. Historische gebouwen en daarmee de culturele ondernemers zijn plekken van verbinding en inspiratie en vormen broedplaatsen voor dialoog en vernieuwende, creatieve ideeën die nodig zijn om Nederland te helpen bij de komende transformatie.