“Ethiek is veel meer dan een valkuil”

Ethiek is een valkuil bij het ontwikkelen van nieuwe, vaak digitale proposities. Dat is wat veel managers in het bedrijfsleven, bewust of onbewust, denken. Dat je beter goed zicht kan hebben op die valkuil lijkt voor zich te spreken. In de praktijk is dat niet vaak het geval, betoogt Ronald Jeurissen, hoogleraar Bedrijfsethiek aan Nyenrode Business Universiteit: “Je kan je ethisch oriëntatievermogen ontwikkelen en, sterker nog, leren ethiek te gebruiken als ingrediënt voor nieuwe businessproposities.”

Jeurissen werkt graag in de driehoek ethiek, economie en recht, om het vak ethiek niet te geïsoleerd te maken. “Ik houd niet van de vermanende vinger van de dominee.” Jeurissen doceert de module ‘Business ethics in context’ van de Modulair Executive MBA in Business & IT. Hij combineert daarbij zijn achtergrond in theologie, filosofie en sociologie met zijn belangstelling voor economie: “Filosofie en ethiek gaan over wat we willen, economie over noodzaak. De ziel versus de harde werkelijkheid: je kan in het bedrijfsleven wel iets willen, maar misschien koopt de klant het niet.”

Mooie praatjes

Er lijkt de laatste jaren meer aandacht te zijn voor ethiek. Hoe gaan organisaties in ons land daarmee om en hoe volwassen zijn ze op ethisch gebied? Jeurissen: “We zijn op weg, maar we zijn er nog lang niet. De bewustwording van het belang van ethiek is groeiende, maar bedrijven lijken nog niet in staat die ethiek om te zetten in werkende businessmodellen en producten.”

Vaak wordt gekeken naar de overheid, stelt de hoogleraar, die kaders zou moeten stellen en beleid formuleren: “Kom je bij ambtenaren, dan geven zij aan dat er moeilijk consistent beleid te voeren is door kabinetsformaties en allerlei politieke wensen. De overheid kan de samenleving niet van dienst zijn als zij geen consistent beleid kan voeren. Daarom ben ik voor de 'deep state': ambtenaren die de politieke waan van de dag weerstaan. Alleen dan kunnen ook bedrijven business cases ontwikkelen rondom duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid.”

Kijk nog eens verder

Ethiek wordt vaak gezien als een risico of een valkuil, maar in de module wordt gesproken over het ontwikkelen van combinaties van recht, ethiek en economie om nieuwe businessproposities te ontwikkelen. Een interessante invalshoek, maar volgens Jeurissen zeker geen wondermiddel: “Waar je een risico ziet, zou je ook een kans kunnen zien. Bijvoorbeeld om goede medewerkers aan te trekken, die zich bewust zijn van ethiek, of om een goed bedrijf te zijn, dat vertrouwt wordt door klanten en zakenpartners. Ik kan niet garanderen dat er verdienmodellen zijn, maar ik daag mensen wel uit erover na te denken. Hoeveel miljard is er niet te verdienen met de verduurzaming van onze samenleving?”

Bij het ontwikkelen van producten en diensten wordt in de praktijk meestal het klantbelang vooropgesteld. Als de klant geen interesse heeft in een ethisch product, is de keuze voor een minder ethisch product snel gemaakt. Te snel volgens Jeurissen: “Kijk in zo’n geval nog eens verder, of het product dat op het eerste gezicht de voorkeur van de klant heeft, niet nog wat doorontwikkelt kan worden.” Hij erkent dat er vaak technische hobbels op de weg naar duurzaamheid zijn: “Hier kan de overheid niets aan doen, behalve misschien subsidie geven hier en daar.”

Concrete voorbeelden

Zijn ethisch verantwoorde businessproposities moeilijker te ontwikkelen? “Je moet het niet willen, onethische oplossingen uitbrengen. En je komt er uiteindelijk op terug. Vroeger dachten we dat we andere werelddelen konden koloniseren; nu geven we roofkunst terug.” Hij voegt er direct aan toe: “Anderzijds zijn ondernemers enorm creatief in het bedenken van goede proposities, als ze de richting waarin het gaat maar zien. En die zien ze niet altijd.”

Een voorbeeld van geslaagde innovaties die rekening houden met ethiek zijn duurzame beleggingsproducten. De beruchte woekerpolissen zijn een voorbeeld van het omgekeerde. Ze waren uitsluitend gericht op winstmaximalisatie. Het zijn aansprekende voorbeelden, maar Jeurissen wil er voorzichtig mee omgaan: “Je moet altijd oppassen met voorbeelden. Hoe meer je het erover hebt, hoe meer het vergrootglas erop komt. Een verzekeraar die rijgedrag registreert en goed gedrag beloont met een lagere premie lijkt goed bezig, maar de vraag is dan wie mensen met een slecht rijgedrag gaat verzekeren. Verder kan je je afvragen of mensen met een laag inkomen er niet eerder voor zullen kiezen, omdat je betaalt met je privacy om een lagere premie te krijgen.”

Ook de huidige discussie over algoritmen bekijkt hij graag van twee kanten: “Ze kunnen wel personen stereotyperen aan de hand van bijvoorbeeld achternaam of postcode, wat ongewenst is. Omgekeerd kan een mens worden afgestoten door een uiterlijk kenmerk van een ander mens, waar een algoritme niet gevoelig voor is.“

Overhaaste beslissingen

Het volgen van de module stelt deelnemers in staat een bedrijf te behoeden voor overhaaste beslissingen bij innovaties. Volgens Jeurissen is men niet altijd bedacht op juridische aspecten en de morele dimensie. “Dat wil zeggen, het maatschappelijk debat dat kan ontstaan. Het is niet zo dat je ethische oplossingen uit de hoge hoed kan toveren en per definitie in staat bent om succesvolle proposities te ontwikkelen, maar de module kan je wel laten zien waar de kansen en de risico’s liggen. Hoe vindt een zorgvuldige afweging plaats, ook aan de hand van de vraag van de identiteit van het bedrijf: willen we dit wel zijn? Wil je robots invoeren als je een bedrijf hebt dat goed voor zijn mensen wil zorgen?”

Dit artikel is eerder veschenen in IT-Executive.

Ronald Jeurissen is kerndocent van de module Business ethics in context van het Modulair Executive MBA programma in Business & IT. Dit is een flexibel en parttime Executive MBA programma gericht op leiderschap en persoonlijke ontwikkeling. Door de focus op de IT-sector zijn de modules sterk marktgedreven. Je schrijft ter afronding per module een casus uit jouw eigen organisatie die aansluit op een van de onderwerpen uit de module.

“Deelnemers zeggen vaak dat ze bredere verbanden hebben leren zien, een bredere kijk op de samenleving ontwikkelen”, aldus Ronald Jeurissen, “De connecties tussen markt, recht en economie – hoe die elkaar versterken of tegenwerken - worden heel interessant gevonden. Ze krijgen door het volgen van de module maatschappelijk meer oriëntatievermogen.”

Klik hier voor meer informatie over de module Business ethics in context.