In gesprek met Adam Smith

Ter gelegenheid van het 25-jarige bestaan van het Nederlands Compliance Instituut heb ik het boek Het feilbare geweten geschreven over Adam Smith. Smith (1723-1790) is tegenwoordig vooral bekend als auteur van het economieboek de Wealth of Nations uit 1776. Dit boek wordt wel gezien als de bijbel van het kapitalisme. In zijn tijd werd Smith een beroemde Schot door de publicatie van zijn ethiekboek The theory of moral sentiments in 1759. Dit ethiekboek lag lang te verstoffen, maar wordt de afgelopen decennia weer veel gelezen. Helaas blijft deze herwaardering teveel een academisch onderonsje dat de bestuurskamer of werkvloer niet bereikt.

Jammer, want Smith liet zien hoe we ethiek hanteerbaar kunnen maken voor een wereld waarin geld verdienen ook belangrijk is. Hoe kunnen bestuurders, managers en professionals gewetensvolle beslissingen nemen? Op welke manier geef je ethiek handen en voeten in beroep en bedrijf? Wat is een medicijn tegen de morele feilbaarheid van mensen? In het boek Het feilbare geweten ga ik in gesprek met Adam Smith.

Smith: Het geheim van geluk is gemoedsrust en genieten van de genoegens van het leven. Ze zijn beide belangrijk, maar genieten mag nooit ten koste gaan van gemoedsrust. Zonder gemoedsrust komen we niet aan genieten toe. En met gemoedsrust is er nauwelijks iets dat ons niet kan amuseren.

Edgar: Je mag je ziel dus niet aan de duivel verkopen?

Smith: Dat zijn geen woorden die ik zou gebruiken, maar je hebt gelijk: wees zuinig op jouw innerlijke rust. Het streven naar rijkdom, status en macht zorgt alleen maar voor onrust. Dat draagt zelden bij aan een goed en gelukkig leven. Je ligt er vooral wakker van.

Edgar: Zo klinkt u als een anti-materialistische kapitalist. Bijzonder.

Smith: Pardon?

Edgar: Het kapitalisme, de markteconomie, wordt vaak gelijkgesteld aan consumentisme, aan individualisme, egoïsme en materialisme.

Smith: Dat zijn een boel -ismen. Wat mij betreft is dat niet de beste weg naar geluk. Maar het is wel een weg die velen kiezen. Blijkbaar zit dat ook in de aard van de mens.

Edgar: Betreurenswaardig.

Smith: Dat valt mee. We zullen zien dat het streven naar rijkdom, status en macht wellicht slecht is voor het eigen geluk, maar bijdraagt aan het geluk van anderen.

Gedachtegoed

Tijdens het schrijven kreeg ik de vraag: ‘Maar Adam Smith is toch dood? Hoe kun je met hem een gesprek voeren?’. Hij is inderdaad dood, met mijn boek wil ik zijn gedachtegoed tot leven wekken. Ik gebruik in de dialoogjes zoveel mogelijk de woorden van Smith zelf. Niet als letterlijke citaten, ik ben wel heel dicht bij de oorspronkelijke tekst gebleven. Maar het boek bestaat niet alleen uit dialoog, ik geef ook achtergrondinformatie en praktische tips. Daarmee is het boek geschreven als een kennismaking met Adam Smith en beoogt het ook handvatten te geven aan alle mensen in beroep en bedrijf die het goede willen doen op de goede manier.

Smith: Wanneer je door de felheid van jouw harstochten wandaden hebt begaan, word je achtervolgd door de wrekende furiën van schaamte en wroeging. Als je met een koel hoofd je eerdere gedrag overdenkt, kun jij jouw gemoedsbewegingen van toen niet meer begrijpen. Je ziet nu dat ze afschuwelijk zijn, zoals ze dat voor andere mensen altijd al waren. Je beziet jezelf met haat en afschuw en durft de samenleving niet meer in de ogen te kijken. Je schaamt je voor je eerdere gedrag, je bent verdrietig vanwege de gevolgen ervan en je hebt medelijden met degenen die eronder leden.

Edgar: En zo zorgen gevoelens als schuld en schaamte ervoor dat we ons fatsoenlijk gedragen.

Smith: Je wordt een schurk op het moment dat je op gewiekste wijze met spitsvondigheden voor jezelf ongepast gedrag gaat goedpraten. De dief vertelt zichzelf dat hij geen kwaad doet als hij van de rijken steelt, want die hebben toch genoeg en kunnen het geld gemakkelijk missen. De verleider vertelt zichzelf dat hij geen kwaad doet als hij aanlegt met de vrouw van zijn vriend, zolang die vriend er niks van merkt en de vrede in het gezin niet wordt verstoord. Wanneer we eenmaal beginnen met dit soort uitvluchten is er geen misstap zo grof dat we er niet toe in staat zijn.

Wapenen tegen feilbaarheid

Adam Smith zocht naar de basisprincipes van een maatschappij waarin mensen in vrede, vrijheid en voorspoed een goed leven hebben. Met speciale aandacht voor de allerarmsten. De ideale samenleving is veel te hoog gegrepen voor de moreel feilbare wezens die wij zijn. Het paradijs op aarde is daardoor helaas onbereikbaar. Maar we kunnen wel stapjes zetten in de goede richting. Smith beschreef de wording en werking van ons geweten, hij formuleerde een moreel kompas voor in het zakenleven en hij liet zien hoe we ons kunnen wapenen tegen onze feilbaarheid. Hij kan nog steeds onze gids en leermeester zijn bij het doordenken van hedendaagse problemen en uitdagingen.

Smith: En waarom zou iemand dit boek willen lezen?

Edgar: U houdt ons een spiegel voor. Met uw theorie van morele gevoelens kunnen we onszelf beter begrijpen. We snappen dan beter hoe wij als feilbare mensen in een imperfecte wereld soms tekortschieten.

Smith: Wat levert dat de lezer op?

Edgar: Als je wil werken aan een betere versie van jezelf moet je eerst je eigen feilbaarheid onder ogen zien. Gelukkig biedt u ook heel veel aanknopingspunten om te werken aan een gelukkig en betekenisvol leven dat bijdraagt aan vrede, vrijheid en voorspoed voor iedereen. Daarom sluit ik ieder hoofdstuk af met praktische tips en kleine oefeningen. Zodat je alleen of in gesprek met een ander jouw geweten kunt voeden.

Smith: Komt ook aan bod dat er weinig kan worden toegevoegd aan het geluk van iemand die helemaal gezond is, geen schulden heeft en over een zuiver geweten beschikt?

Edgar: Jazeker. We lopen de belangrijkste lessen en inzichten uit uw ethiekboek langs. Ook zal ik aangeven hoe je ethiek hanteerbaar kunt maken voor beroep en bedrijf: hoe kan een organisatie of beroepsgroep ethiek stimuleren en ondersteunen?