Juridisering van bedrijfsethiek staat echte ethiek in de weg

Ethiek in het bedrijfsleven zie je vooral terug in codes en procedures. Door deze juridisering van ethiek raakt reflectie en de mens op de achtergrond. Dat zagen we recent bijvoorbeeld terug bij de toeslagenaffaire. Dit is een van de belangrijkste conclusies uit het onderzoek van Bart Jansen die vandaag promoveert aan Nyenrode Business Universiteit. “Als je ethiek juridisch denkt en praktiseert, beoordeel je gedrag aan de hand van regels. Dat is een erg smalle benadering, want je gaat dan voorbij aan het feit dat een mens meer is dan een drager van rechten en plichten”, aldus Jansen.

“Gedragscodes, corporate governance codes, de Code Banken: het zijn allemaal constructen van regels waar bedrijven zich aan moeten houden, bedacht om het bedrijfsleven meer maatschappelijk verantwoord, divers, inclusief of duurzaam te laten ondernemen. Eenmaal een procedure of code ingesteld, wekt het de indruk dat het bedrijf verzekerd is van ethisch handelen.” Maar deze vorm van ethiek lijkt volgens Jansen meer op recht, het is een juridisering van ethiek. Het gevolg? “Je loopt vast in regels en procedures en je houdt te weinig rekening met de mens en met alle omstandigheden. Denk bijvoorbeeld aan de toeslagenaffaire, waarbij alles in een voor de burger abstract rechtssysteem werd gevat en geen ruimte meer was om naar de mens en de omstandigheden buiten de regels te kijken.”

Niet voor jouw comfort

In zijn onderzoek voert Jansen een aantal deelstudies uit waar hij het juridische denken in de ethiek zichtbaar maakt. In de eerste plaats analyseert hij de relatie tussen bedrijfsethiek en recht. Beide omvatten verplichtingen, kansen en idealen, maar beoordelen deze op verschillende manieren. Jansen geeft aan: “Over ethiek bestaat het idee dat het dient om allerlei praktische problemen op te lossen. Dit is echter een simpele juridische interpretatie. Eigen aan het recht is dat een probleem naar een oplossing wordt gemanipuleerd. Ethiek dient juist ter reflectie op problemen, wat zelfs kan zorgen dat problemen alleen maar groter worden. Ethiek is er niet voor jouw comfort.”

Op dit moment is er een tendens in de bedrijfsethiek om juridische taal en argumentatie over te nemen, constateert hij. Dat zien we bijvoorbeeld terug in vormen van zelfregulering zoals ethische codes en vormen van alternatieve geschillenbeslechting.  Zelfregulering wekt de indruk dat het moet aanzetten tot ethiek in het bedrijfsleven. Onder meer werkgeverskoepel VNO-NCW doet dat. Maar zelfregulering geeft de overheid juist meer mogelijkheden in de private sfeer in te grijpen dan bij wettelijke regulering. Deze zelfregulerende tendens past binnen een breder concept van door het Westen geïnspireerde liberale manieren om het openbaar bestuur uit te voeren. Naleving van zelfregulering is weliswaar nuttig, maar met ethiek heeft het niets van doen.

Wantrouwen

“De juridische denkwijze ethiek versterkt een cynische houding en wantrouwen ten aanzien van ‘goed doen’ door bedrijven,” stelt Jansen. “Het vergroot de illusie dat we ethiek bedrijven. Maar in werkelijkheid verbergen deze zelf opgelegde fatsoensregels economische motivaties. Ze zijn immers gericht op het verbeteren van economische prestaties. Geld verdienen en ethische reflectie gaat simpelweg vaak niet samen. Dat is ook helemaal niet erg. De taak van de ethiek is namelijk op zoek te gaan naar dit soort impasses en daarover helderheid aan de dag leggen.”