Nadenken over je vak vanuit het fundament

Dit collegejaar startte in de Bachelor of Science in Accountancy van Nyenrode Business Universiteit een nieuwe keuzemodule over Beroepsfilosofie. Antje Kuilboer-Noorman, jurist, econoom, meervoudig commissaris en interim-bestuurder, schreef in 2018 een opiniestuk op Accountant.nl, waarin ze stelde dat beroepsfilosofie en beroepsgeschiedenis het vak van de accountant zouden kunnen redden. Dit sprak tot de verbeelding van Herman van Brenk, universitair docent bij Nyenrode. Kuilboer-Noorman en Van Brenk gingen met elkaar in gesprek, en uiteindelijk vloeide uit die samenwerking deze keuzemodule voort. Samen met filosofen Edgar Karssing en Ronald Jeurissen gaven ze de module vorm. Afgelopen najaar werd deze voor het eerst aangeboden. De waardering van de studenten was groot: de module scoorde een 9 in de evaluatie. Komend najaar wordt de keuzemodule opnieuw aangeboden binnen de opleiding.

Filosofie en praktijk

De colleges werden steeds gegeven door twee docenten. Van Brenk: “Je hebt een filosoof nodig om verdiepende vragen van studenten te kunnen beantwoorden. De andere docent komt uit de praktijk, die kan dingen in de context plaatsen. Die combinatie is de kracht van dit vak.” In de module komt een breed scala aan filosofen langs, recente filosofen, maar ook Aristoteles en Immanuel Kant. Kuilboer-Noorman: “We hebben de filosofen gecombineerd met actuele artikelen van denkers die nu visie geven binnen de sector. Daarmee wek je bij studenten de interesse om dat soort opinies te gaan lezen en dat nemen ze de rest van hun carrière mee. Nadenken over je vak moet je ook vanuit het fundament durven doen, niet alleen maar vanuit de techniek. De studenten kregen verschillende perspectieven aangeboden, zodat ze niet alleen zouden nadenken als accountant, maar naar dezelfde dilemma’s gingen kijken vanuit diverse stakeholders.”

Begrijpen van het waarom

Student Jeffrey Liu is enthousiast over de module. Als bestuurslid van de Vereniging van Accountancystudenten is hij medeorganisator van studentenavonden waar studenten in discussie gaan met gastsprekers. “We hebben nu veel sprekers over de toekomst van het accountantsberoep ontvangen, bijvoorbeeld de Kwartiermakers Toekomst Accountancysector en Tweede Kamerleden. Dat kan allemaal erg gericht zijn op de praktische uitvoering. Wat merken we op de werkvloer? In de module Beroepsfilosofie ging het over de grondslagen. We hebben bijvoorbeeld uitgebreid Limperg besproken, de grondlegger van het accountantsberoep. Als je zijn tekst leest herken je veel uit de huidige praktijk en begrijp je beter waarom dingen zijn zoals ze zijn. Dat maakt het makkelijker om daarover in discussie te gaan.” Van Brenk vindt het een belangrijk doel van dit vak: “Studenten laten nadenken over: waarom doen we dingen zoals we ze doen? Waarom doen we het niet anders?”

Wicked problems

Wat Ronald Jeurissen positief verraste was de inbreng van de studenten vanuit hun eigen praktijk: “De tekst van Limperg is pittig, zware taal uit het begin van de vorige eeuw. De studenten haalden de diepere betekenissen eruit, en die kwamen ook terecht in hun essays. Ik ben trots op de studenten dat ze dat konden verbinden met hun praktijk.” Kuilboer-Noorman: “We hebben het met de studenten erover gehad: als de controleplichtige zich gaat bemoeien met wat de accountant wel of niet in zijn controle moet doen, dan is de verklaring van een accountant eigenlijk niets meer waard. Limperg schrijft: ‘dan krijgt de maatschappij stenen voor brood’. In zijn opstellen uit de jaren ’30 zie je dat ‘the wicked problems’ in de accountancy, waar nu veel over wordt geschreven en geroepen, dat die er toen ook al waren.”

Als je een eed aflegt moet je hem voelen

De beroepseed voor accountants is de kapstok voor deze module. Aan zes termen uit deze eed zijn de filosofen gekoppeld. “In de beroepseed worden grote woorden gebruikt die de fundamentele waarden van de accountancy vertegenwoordigen. Termen als integriteit, objectiviteit, algemeen belang, professioneel kritisch. De beroepseed zei de studenten in het begin niet zoveel,” vertelt Kuilboer-Noorman: “Ze lazen dezelfde algemene termen en dezelfde waarden uit de gedrags- en beroepsregels en vonden het een beetje een formaliteit. We hebben de eed van verschillende sectoren vergeleken, besproken wat een eed betekent in de maatschappij, en dat je lid wordt van een eed-gemeenschap. Als je dingen doet die tegen die eed indruisen, dan schaad je niet alleen jezelf en de maatschappij, maar ook je sector, je eed-gemeenschap. Dat geeft een heel andere dimensie. Uiteindelijk hebben we in de essays van studenten best stevige uitspraken mogen teruglezen: dat je wel een eed waard moet zijn. Dat vind ik mooi. We hebben gezegd: als je een eed aflegt moet je hem voelen. Nu voelen ze hem.”

Algemeen belang

Jeurissen besprak met de studenten de circulariteit in de eed: “De beroepsgroep zegt: het algemeen belang wordt gediend wanneer de accountant zich houdt aan deze dimensies van de beroepseed. Maar wat is dat dan, algemeen belang? Dat is meer dan die zes dingen die erin staan, dus ook als je objectief bent, en professioneel, dan wil dat nog niet zeggen dat je het algemeen belang automatisch dient.” Het algemeen belang was ook het onderwerp van het essay dat Liu schreef: “Ik beschrijf niet zozeer mijn mening, maar wat uit de filosofische theorie naar voren komt. Bijvoorbeeld van John Rawls, die zegt dat vanachter een ‘sluier van onwetendheid’ een groep mensen de belangrijkste wet- en regelgeving bepaalt. Van achter een gordijn, waardoor ze niet weten wie zij uiteindelijk in de wereld zullen zijn en op welke manier die wetten op hen van toepassing zullen zijn. Vanuit die theorie zou je nooit accepteren dat enkel de gecontroleerde ondernemingen de accountant zouden betalen.” Van Brenk ziet dat veel studenten vragen hebben over dat structuurmodel: “Maar meestal laten ze die fundamentele vragen voor wat ze zijn. In deze module gaan we daar wel met ze over in gesprek.”

Macht en verantwoordelijkheid

“We kregen in de module ook dingen mee over macht”, zegt Liu, “De discussie over privacy, dat je via je telefoon overal maar bekeken en getraceerd kan worden. Ik dacht altijd: als je niets fout doet, dan is dat toch geen probleem? We bespraken de theorie dat we allemaal in een glazen koepel zitten, als in een gevangenis. Er staat één toren in het midden, die kan alles en iedereen zien, maar wij zitten in een cel en kunnen de mensen in de toren niet zien. Dat is een beetje hoe een telefoon ook werkt, want je weet niet wie er meekijkt. Er wordt op deze manier een fundamenteel machtsspel uitgeoefend. Dat had ik nooit onder woorden kunnen brengen zonder die filosofie.” Kuilboer-Noorman: “Vanuit die theorie, het panopticum van Bentham, hebben we ook de machtspositie besproken die het toezicht van de externe accountant in zich heeft, en dat het hoort bij de verantwoordelijkheid in je professie om je daarvan bewust te zijn. Daar hadden de studenten volgens mij nog nooit zo over nagedacht.”

Denk-instrumenten

Kuilboer-Noorman vindt het belangrijk dat de studenten nu denk-instrumenten hebben en kunnen toepassen, waardoor ze zelf andere gesprekken kunnen starten met een leidinggevende of een collega. “De worsteling is natuurlijk altijd: de belangen van de maatschappij ten opzichte van de belangen van de commerciële relatie tussen de accountant en de onderneming. Met dit vak kunnen we in ieder geval de aanzet geven om daarover na te denken en er openlijker over te spreken.” Vrijheid om je uit te spreken heb je altijd, vindt Liu: “Maar binnen deze module krijg je echt de gelegenheid om je uit te spreken, en de docenten gaan daar dan ook serieus op in. Samen met jou gaan ze filosoferen: waarom zou je niet gelijk hebben? Ik raad iedereen aan deze module te volgen, het geeft je een andere manier van kijken.”