Transitie naar duurzaamheid begint bij mensen die moed tonen

De huidige tijdsgeest vraagt om persoonlijk leiderschap waarbij zingeving en eigen verantwoordelijkheid een grote rol spelen, zo stelt emeritus-hoogleraar Jaap Schaveling. Hij is als spreker verbonden aan het ESG Innovation Institute (Environment, Social, Governance).

Onze wereld kent momenteel veel urgente problemen. Denk aan de klimaatcrisis, geopolitieke conflicten, de uitputting van natuurlijke hulpbronnen of de gevolgen van de intensieve veehouderij voor het milieu en de gezondheid van mens en dier. Volgens Schaveling vragen deze problemen om systemisch leiderschap, een benadering die de nadruk legt op het begrijpen en beïnvloeden van complexe systemen en de onderlinge relaties binnen die systemen. “De kunst is om nieuwsgierig te zijn en het moment te herkennen waarop je toegevoegde waarde hebt voor het systeem. Vervolgens vergt het moed en het hebben van de juiste competentie om dat moment te pakken. Kijk breder en dieper, verwonder je, wees nieuwsgierig. Wat gebeurt er in het grote- en in het kleine geheel? Op de korte- en lange termijn? In de onder- en bovenstroom?”

Leiderschap is volgens Schaveling niet per definitie hetzelfde als leidinggeven. “Ik zie leiderschap meer als het gedrag dat je vertoont en de manier waarop je je leven, je beroep en je relatie met anderen vormgeeft. Dat betekent ook dat leiderschap dus in ieder van ons zit. Het fundament van goed systemisch leiderschap is bewustzijn van jouw betekenis voor deze wereld, jouw zingeving en zelfkennis.”

Zingeving

Wie je bent en hoe je in het leven staat, begint volgens Schaveling al bij de opvoeding. “De boodschappen die je daarin mee krijgt, ontwikkelen zich vaak tot belangrijke drijfveren, zoals de boodschap ‘wees de beste’, of ‘wees de sterkste’ Dat vertaalt zich vaak in een cultuur waarin mensen graag een sterke leider willen hebben.” Maar de huidige tijdsgeest vraagt volgens Schaveling om iets anders, en dat is persoonlijk leiderschap waarbij zingeving en eigen verantwoordelijkheid een grote rol spelen. Iedereen zou zichzelf volgens hem de volgende vragen moeten stellen: wie ben ik? En welke betekenis wil ik aan het leven toevoegen? Alleen zo kunnen we toegevoegde waarde hebben voor het systeem met het oog op een duurzame, inclusieve samenleving en planeet. “De kunst daarbij is om afstand te nemen van het collectief en zelfstandig na te denken.”

Moed

“Transformaties beginnen vaak met het tonen van moed”, vervolgt Schaveling. “Denk aan de Ierse zangeres Sinead O'Connor die in een rechtstreeks uitgezonden optreden op de Amerikaanse televisie een foto van paus Johannes Paulus II verscheurde. Hiermee verzette zij zich tegen de in haar ogen negatieve invloed van de katholieke kerk. Of wat denk je van klimaatactiviste Greta Thunberg, die op jonge leeftijd al miljoenen mensen over de wereld inspireerde om deel te nemen aan klimaatprotesten? Extinction Rebellion vind ik ook een mooi voorbeeld van zingeving. De mensen die zich hierbij aansluiten komen in verzet tegen klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit. Daarmee komen ze op voor een betere toekomst van ons allemaal. Toch zijn veel reacties die zij krijgen, gekleurd door de kortetermijn-focus van de ‘consumptiemaatschappij’: mensen maken zich vooral druk over het feit dat ze in de file staan omdat de snelweg is bezet.”

Zelfkennis

“Het belangrijkste doel van mijn bijdrage aan het programma is om het gesprek te stimuleren en mensen na te laten denken over zingeving en zelfbewustzijn en de rol die dat speelt bij persoonlijk leiderschap. Ik laat de deelnemers daarom een oefening doen waarbij ze moeten nadenken over de volgende vragen: Wat heb ik in mijn organisatie gedaan? Wat had ik willen doen wat ik niet gedaan heb? Wat heb ik gedaan wat ik eigenlijk niet had willen doen? En waarom heb ik die keuzes gemaakt? Met deze oefening wil ik helder maken wat de relatie is tussen gedrag, vaardigheden, waarden en identiteit. Daarbij speelt sociale normering ook een belangrijke rol: wat vinden anderen van mij? Uit deze oefening komt bijvoorbeeld naar voren dat iemand zich niet durfde uit te spreken omdat hij bang was dat zijn bonus in gevaar kwam. Of iemand moet eigenlijk enkele mensen uit zijn team ontslaan, maar doet dat niet omdat hij zich verantwoordelijk voelt voor de monden die thuis gevoed moeten worden.”

Schaveling hoopt dat de deelnemers aan het Executive ESG Program zichzelf door dit soort oefeningen beter leren kennen. “Mijn belangrijkste boodschap is namelijk dat ESG geen trucje mag worden, maar dat we echt verantwoordelijkheid moeten gaan nemen voor onze planeet. En de belangrijkste tool daarvoor ben je zelf.”