"Accountants kunnen nog lang niet achterover leunen"

De zon schijnt op het landgoed van Nyenrode Business Universiteit in Breukelen als de telefoon gaat. Het is Marlies de Vries, onderzoeker en programma-directeur van de Controlling-opleidingen aan Nyenrode en sinds een half jaar ook 'kwartiermaker' in de accountancysector. Ze is samen met haar collega-kwartiermaker Chris Fonteijn te laat voor de interviewafspraak. De rit uit het Overijsselse Ommen waar ze te gast waren bij de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants valt tegen. Dan grappend: "De kwartiermakers zijn een kwartier te laat. Maar we komen eraan, hoor. Tot zo!"

Ze hebben het razend druk, vertelt het duo eenmaal gearriveerd op het landgoed. Officieel heeft minister Wopke Hoekstra hen een aanstelling gegeven voor anderhalve dag in de week. In de praktijk zijn ze vooralsnog veel meer tijd kwijt, zegt Fonteijn, oud-bestuursvoorzitter van waakhond Autoriteit Consument & Markt. "Zo'n klus als deze kost altijd meer tijd. Zeker in het begin."

Pijnlijk verwijt

De kwartiermakers moeten van de minister verandering aanjagen van een sector die de laatste jaren vooral bekend staat als zelfgenoegzaam, ondanks verschillende schandalen bij bedrijven als Ballast Nedam, Vestia en Imtech, waarbij de beroepsgroep een flinke deuk opliep. Een reeks kritische rapporten van onder meer toezichthouder AFM en twee commissies gingen daaraan vooraf. Het meest pijnlijke verwijt: alleen onder druk van buitenaf lijken accountants te willen veranderen. Het is niet voor niets dat minister Hoekstra op zijn vijf punten tellende actielijst voor de kwartiermakers 'aanjagen' van de sector op 1 heeft gezet. Volgende week debatteert de Tweede Kamer over de toekomst van de sector.

"Ondanks alles wat er al is gebeurd, hebben wij het échte gevoel van urgentie nog niet gezien", steekt De Vries van wal. "Wat treffen we wel aan? Een sector die afwachtend is. Accountants die zeggen: “We hebben nu al die rapporten gehad, een kabinetsreactie daarop en nu kwartiermakers die nog eens drie jaar aan de slag gaan: wanneer stopt dit nou eens een keer?” Daaraan merken wij dat de sector echt moe is en rust wil."

Gastcollege

Ook Chris Fonteijn is vooralsnog ook niet erg onder de indruk. "Ik weet na vijf maanden praten nog steeds niet of iedereen er wel van doordrongen is dat er echt iets moet gebeuren."

Fonteijn geeft een voorbeeld. De kwartiermakers zochten de afgelopen maanden veel contact met jonge accountants. Ze gaven onder meer een gastcollege op de Universiteit van Amsterdam voor studenten met enige werkervaring. "Daar bleek bij handopsteken dat een grote meerderheid nog steeds hun manager niet durven aanspreken als er vervelende dingen gebeuren."

Volgens Fonteijn is er sprake van een paradox. In de top van de grotere accountantskantoren klinken mooie woorden over leren van fouten, diversiteit en inclusiviteit. "Maar een belangrijk vraag is of die tone at the top zich ook daadwerkelijk doorvertaalt naar de werkvloer."

Pas op de plaats

De Vries publiceerde in 2018 al een onderzoek over de werkdruk bij jonge accountants en zette daarmee dit onderwerp hoog op de agenda. Toch was zij ook zij onaangenaam verrast: "Uiteindelijk bevestigde die uitslag in de collegezaal de rapporten die de afgelopen jaren zijn verschenen. Het geeft opnieuw aan dat er stappen moeten worden gemaakt."

Ze hebben nog drie jaar de tijd om de verandering van de accountantssector op gang te brengen. Een transitie die nog altijd ingrijpende gevolgen kan hebben, zegt De Vries. "Na alles wat er is gebeurd, heeft de minister vooralsnog niet structureel ingegrepen. Dat maakt dat iedereen toch wat meer achterover is gaan leunen. In de wandelgangen horen wij ook wel eens dat mensen beweren dat het allemaal wel meevalt. Dat we wel een pas op de plaats kunnen maken. Maar dat is het ergste wat de sector kan overkomen."

"Er is nu onvoldoende concurrentie op basis van kwaliteit. En die kan er ook niet zijn, omdat je niet weet wat die kwaliteit is."

Kwartiermaker Marlies de Vries

Het zou een dure vergissing kunnen blijken, waarschuwt De Vries. "Het duurt misschien allemaal wat langer. Maar dat komt omdat we grondig onderzoek moeten doen naar potentieel ingrijpende maatregelen, zoals een nog striktere scheiding tussen accountants en adviseurs. Dat vraagt een lange doorlooptijd. De uitkomsten zijn straks belangrijk voor de Tweede Kamer om te beslissen of er toch ingegrepen moet worden. Dat is echt niet weg. Dat ligt allemaal nog steeds op tafel."

"Accountants wijzen graag naar de keten: 'Ja maar de directie, ja maar de commissarissen...' In plaats van ja maar ik..."

Kwartiermaker Chris Fonteijn

Zo was er aanvankelijk ook onduidelijkheid over een ander speerpunt van Hoekstra: de formulering van kwaliteitsindicatoren, in jargon aqi's genoemd. De Vries: "De eerste discussie die we hierover hebben gehad is of die indicatoren nou een norm zijn of niet. Dat zijn ze niet. Er is nu onvoldoende concurrentie op basis van kwaliteit. En die kan er ook niet zijn, omdat je niet weet wat die kwaliteit is. Die aqi's zijn er dus voor om het inzicht in de kwaliteit te vergroten en de verschillen tussen kantoren te laten zien."

Dwarsdenkers

De kwartiermakers merkten al snel dat een door de sector samengestelde werkgroep stond te trappelen om het thema aqi's naar zich toe te trekken. Maar de kwartiermakers vonden die blik veel te beperkt. Niet zo zeer de accountant, maar de gebruikers van jaarrekeningen moeten in deze discussie een grote rol krijgen. "Het gaat om aspecten die belangrijk zijn bij een keuze voor een accountant. Daar heb je hulp van buiten voor nodig. Van dwarsdenkers, zoals beleggers en cfo's van bedrijven", stelt De Vries.

Bij de discussie over fraude speelt in feite het omgekeerde, zegt Fonteijn. "Dan wijzen accountants graag naar de keten: 'Ja maar de directie, ja maar de commissarissen...' In plaats van ja maar ik..." Accountants moeten vooral zelf duidelijk maken wat ze allemaal doen om fraude vast te stellen. De Vries: "Dat is een black box die nu toch ook echt eens open moet."