De bedrijfsethiek in Nederland poldert mee

Hoewel de bedrijfsethiek in Europa internationaal georiënteerd is, is de ontwikkeling hiervan per land verschillend. In Nederland vormen christelijke wortels en andere sociaal-culturele bewegingen de voedingsbodem voor de Nederlandse bedrijfsethiek. Dat stelt hoogleraar Ronald Jeurissen in zijn emeritaatsrede op 10 april. “Onze bedrijfsethiek past goed binnen het poldermodel, waarin we altijd zoeken naar consensus.”

“Met bedrijfsethiek bedoelen we dat een bedrijf rekening houdt met de gerechtvaardigde belangen van alle betrokkenen. Het betekent dat je een ethische controle uitvoert op alles wat je doet”, legt Jeurissen uit. In zijn afscheidsrede blikt hij terug op de geschiedenis van de bedrijfsethiek in Nederland en de rol hiervan in de samenleving.

Christelijke wortels

“Bedrijfsethiek kent belangrijke internationale aspecten, zoals de wereldwijd erkende mensenrechten. Of denk aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. Toch heeft de bedrijfsethiek in Nederland een aantal specifieke kenmerken die ons onderscheidt van andere landen.” Hoewel vaak beweerd wordt dat de bedrijfsethiek van de VS naar Europa is geïmporteerd, is dat volgens Jeurissen onjuist. “Onze bedrijfsethiek gaat terug tot het liberale economische reformisme in de negentiende en vroege twintigste eeuw. Ook de sociaal-culturele bewegingen die daarna ontstonden, zoals het christelijk sociaal denken, hebben geleid tot een verscheidenheid aan ethische opvattingen over de economie en het bedrijfsleven in Nederland, waaruit de bedrijfsethiek is voortgekomen.”

Polderen

De bedrijfsethiek in Nederland kenmerkt zich volgens Jeurissen door ‘ethisch polderen’. “De bedrijfsethiek in ons land functioneert binnen een gereguleerde marktorde en een parlementaire democratie. Ethische kwesties worden in Nederland daarom vaak vastgelegd in akkoorden, samenwerkingsafspraken en convenanten. Het zijn onderlinge afspraken waarin wordt verwacht dat mensen zich hier in moreel opzicht aan houden. Een belangrijk voorbeeld is het Akkoord van Wassenaar uit 1982. De FNV ging toen akkoord met een matiging van de lonen in ruil voor arbeidstijdverkorting en er werd afgesproken dat het kabinet niet meer zou ingrijpen in de loononderhandelingen. Door een goede manier van onderhandelen verdween de tweedeling die was ontstaan.”

Samenhang

Als je bedrijfsethiek geïsoleerd zou bekijken, zouden er al snel hooghartige morele oordelen ontstaan, denkt Jeurissen. Maar bedrijfsethiek staat volgens hem niet op zichzelf. “Je moet het altijd zien in samenhang met de markt en het recht. Daarbij draait het bij de markt om de vraag: wat loont? Het recht geeft antwoord op de vraag: wat moet? En de bedrijfsethiek richt zich op de vraag: wat hoort? Je kunt dus vanuit ethisch oogpunt wel ergens iets van vinden, maar als het recht iets anders zegt, of als een bepaalde beslissing nadelige financiële gevolgen heeft, kun je toch tot een andere keuze komen. Die samenhang maakt het vakgebied ontzettend interessant en verklaart ook de verschillen tussen landen.”

Morele redelijkheid

De bedrijfsethiek functioneert in Nederland heel goed, vindt Jeurissen. “Om dat zo te houden is het belangrijk dat bedrijven de morele autonomie van hun medewerkers bevorderen. Mensen moeten de vrijheid krijgen om op het juiste moment hun morele kompas te ontwikkelen.”  Toch heeft Jeurissen ook zorgen. Door een toenemende polarisatie, onder andere veroorzaakt door sociale media, kunnen processen verstoord worden. Dan heb ik het bijvoorbeeld over de toegang tot betrouwbare informatie en de verspreiding van desinformatie. Dit vormt een gevaar voor het functioneren van de morele redelijkheid. Maar het laatste wat ik wil is pessimistisch zijn. Ik hoop daarom dat mensen met elkaar in gesprek blijven gaan, zonder de ander daarbij als vijand te beschouwen.”