Ethiek en compliance in lockdown?

Ik krijg veel vragen hoe ik denk dat de corona-crisis invloed gaat hebben op ethiek en compliance. Lastig. De mist is nog niet opgetrokken en ik heb geen glazen bol. Een hoopgevend signaal is dat wij mensen veel gemakkelijker tot gedragsverandering in staat zijn dan velen ooit hadden vermoed. En gedrag dat je vijf a zes weken volhoudt, wordt langzamerhand ‘normaal’. Zo veranderen onze waarden. Maar dat wil niet zeggen dat die nieuwe waarden ook gewenste waarden zijn. We moeten dus alert blijven. Zeker omdat, zoals Muel Kaptein aangeeft, onder druk alles vloeibaar wordt.[i] Ethiek en compliance zullen geen uitzondering zijn. Het is logisch dat een awareness-sessie nu even wordt uitgesteld. Het is begrijpelijk dat bepaalde risico’s – bijvoorbeeld rondom thuiswerken – even voor lief worden genomen. Ik snap dat managers alle energie in het primaire proces stoppen. Maar toch…

Juist in crisistijden blijkt waar een organisatie echt voor staat, wat managers echt belangrijk vinden. Dat blijkt uit de keuzes die worden gemaakt, de beslissingen die worden genomen. In die zin is een crisis heel verhelderend. Dan kun je blij verrast worden, maar ook stevig teleurgesteld. Gaan ethiek en compliance in lockdown?

Ik laaf mij graag aan de wijsheid van anderen. Dan zie ik dat thuiswerken risico’s oplevert omdat het ‘natuurlijke’ vier-ogen-principe van sociale controle minder wordt. Het goede nieuws: uit onderzoek blijkt dat mensen thuis minder liegen![ii] Maar hoe pakt dat uit als de virtuele werkvloer een strijdperk wordt tussen collega’s die vrezen voor hun baan? In de vorige crisis, zo leren Wilbert Tomesen en Alain Hoekstra van het Huis voor Klokkenluiders ons, leidde dat tot ‘verslechtering van de onderlinge omgangsvormen. Pesten, intimidatie, conflicten, elkaar de loef afsteken, zich projecten toe-eigenen, elkaar niet informeren: allemaal voorbeelden van oncollegiaal gedrag dat sterker de kop opstak. Spanningen brengen medewerkers dus eerder tot niet-integer gedrag’. Ook kan de loyaliteit naar de organisatie afnemen: ‘Werknemers die teleurgesteld raken door projecten of promoties die niet doorgaan, door versoberde opleidingsmogelijkheden, door contracten die niet worden verlengd, of door ontslag, zijn eerder geneigd te zoeken naar vormen van compensatie en vergelding. Gevoelens van onrecht, frustratie of persoonlijke financiële problemen kunnen leiden tot onterecht ziekteverzuim, het lekken van vertrouwelijke informatie of zelfs tot toename van diefstal en misbruik van bedrijfsmiddelen’.[iii]

Sandra Jumelet geeft aan dat immoreel gedrag in crisistijden ook eerder wordt goedgepraat: ‘“het zijn rare tijden”, “desperate times call for desperate measures”, “ik moet voor mezelf/mijn familie zorgen”’.[iv] Dat vereist waakzaamheid. Ik onderschrijf het advies van Muel: ‘Pak de telefoon. Juist in deze tijd is persoonlijk contact van belang om te laten zien dat je als compliance officer er voor je mensen bent. Voer bijvoorbeeld 10 minuten gesprekken en vraag naar hoe het met de collega gaat, hoe de huidige situatie wordt ervaren, welke druk dit met zich meebrengt, of men zich ook persoonlijk druk maakt, en wat je als compliance officer voor deze collega kan betekenen’.[v] En welke argumenten gebruiken managers en bestuurders als ze voor lastige keuzes staan? Terecht dat Sylvie Bleker hoopt dat ‘dat ethics & compliance officers aanwezig zijn bij de momenten waarop de verschillende belangen worden afgewogen en het management tijdig kan adviseren of in ieder geval helpen bij het maken van deze moeilijke beslissingen’.[vi]

Kortom, waakzaamheid is geboden. En leiderschap. Managers en bestuurders kunnen nu in korte tijd meer kapot maken dan tien jaar investeren in gedrag en cultuur kunnen repareren. Tegelijkertijd zijn er ook kansen. Ik hoor bankiers zeggen: ‘Nu zijn we eens niet deel van het probleem, maar een deel van de oplossing’. Organisaties worden meer dan ooit teruggeworpen op hun grondslagen: wat is onze relevantie, wat is onze toegevoegde waarde, waar en hoe kunnen we een verschil maken? Ik zou zeggen: dat is voor compliance een voorzet voor een leeg doel. Eric Schuiling verwoordt dat op een mooie manier: ‘lever je bijdrage juist door mee te praten over het weer opnieuw verbinden van het bedrijf met de purpose. Vragen als: Waartoe is het bedrijf op aarde? En wat maakt ons succesvol? geven voldoende haakjes om juist integriteit en compliance nog steviger te verankeren in het wezen van de organisatie. “Pak die kans”, zou ik willen zeggen, zodat je nadat de storm van deze strategische heroriëntatie is geluwd je trainingen en cultuuronderzoeken op een nog steviger basis kunt uitvoeren’.[vii]

Gaan ethiek en compliance in een lockdown? Dat zou zomaar kunnen. En dat is meer dan een gemiste kans. Waarom? Het mooiste antwoord kwam ik tegen bij Berend van der Kolk: ‘In de Tweede Wereldoorlog werd Winston Churchill gevraagd te bezuinigen op kunst om zo de dure oorlog te kunnen blijven bekostigen. Zijn reactie op deze vraag vind ik erg veelzeggend: “Then, what are we fighting for?” Dit antwoord laat ons zien dat waarden en normen wat mogen kosten. Waardecreatie gaat niet alleen maar over geld. Wat hebben we als samenleving aan organisaties die wel zeggen waarde te creëren, maar zelf geen enkele waarde meer hooghouden? En, wie wil eigenlijk in zo’n organisatie werken?’ [viii]

[i] https://www.vco.nl/blogs/covid-19-compliance-tips-van-prof-muel-kaptein
[ii] https://www.ethicalsystems.org/will-working-at-home-make-us-more-ethical/
[iii] https://fd.nl/opinie/1340640/de-coronacrisis-vraagt-om-verscherpte-aandacht-voor-integriteit
[iv] https://www.grantthornton.nl/insights/themas/coronavirus-covid-19/nieuwe-integriteitsrisicos-en-ethische-dilemmas-tijdens-de-coronacrisis
[v] https://www.vco.nl/blogs/covid-19-compliance-tips-van-prof-muel-kaptein
[vi] https://www.vco.nl/blogs/covid-19-compliance-tips-van-sylvie-bleker
[vii] https://www.compliance-instituut.nl/compliance-is-nu-even-niet-meer-nodig/
[viii] https://www.aog.nl/blog/leiderschapsontwikkeling/mag-bedrijfsethiek-wat-kosten/