Hoe word ik een absurde held

Het afgelopen jaar stond in het teken van de COVID-19 pandemie en het ziet ernaar uit dat de maatschappij in alle geledingen nog zal kampen met de naweeën van deze ingrijpende gebeurtenis. Steeds wordt er gesproken over ‘het nieuwe normaal’ en wat we zien is dat ‘nieuwe normalen’ het dan weer ‘oude normaal’ opvolgen. Burgers worden verondersteld om lockdowns, thuiswerken, avondklokken, gezichtsmaskers en afstand houden zonder morren en dralen op te volgen.

Alhoewel deze maatregelen mogelijkerwijs helpen aan het controleerbaar houden van COVID-19, gaat men er makkelijk aan voorbij dat deze maatregelen een grote psychologische aanpassing vereisen van mensen die in mijn perspectief grote gevolgen hebben voor de psychische en lichamelijke gezondheid. Eenzaamheid, angst en gevoelens van ongeluk worden zo langzamerhand gemeengoed, niet alleen onder jongeren, maar ook onder mensen van middelbare leeftijd en onder ouderen. Het is niet voor niets dat de bekende Britse econoom Noreena Herz aangeeft dat eenzaamheid niet alleen een kenmerk is van deze eeuw, maar dat de COVID-19 periode deze gevoelens van eenzaamheid geïntensiveerd heeft.

Absurd

De huidige situatie zou ik willen omschrijven als absurd. Absurditeit is een kernbegrip in het werk van Albert Camus (1913-1960), een Franse romancier en filosoof die de Nobelprijs voor literatuur in 1957 won. Camus geeft aan dat het besef van het absurde wordt geboren uit de confrontatie van de mens met de wereld. De mens ervaart door die confrontatie met de eeuwig blijvende natuur zijn sterfelijkheid. De natuur kan de mens geen antwoord geven op het geluksverlangen van de mens en staat daarom onverschillig ten opzichte van de mens. Camus beschrijft deze gewaarwording van irrationaliteit vanuit de botsing met de eeuwige natuur als een ervaring van vreemdelingschap. De huidige pandemie is in die zin absurd omdat het toekomstgerichte plannen zinloos maakt. Net als gevoelens die in de tijd worden beleefd, zoals liefde, vriendschap en hoop. Het is niet voor niets dat mensen continu ‘snakken’ naar perspectief in een leegte waarin het lijkt dat het oude vertrouwde zoals nabijheid, afwezigheid van vrijheidsbeperkingen en spontaniteit verdwenen is. Mensen verzetten zich hiertegen, soms op een gewelddadige manier, maar pogingen hiertoe leiden niet tot bevrijding en opluchting. Integendeel, de pogingen en intensivering hiervan leiden tot meer betekenisloosheid en ontmoediging. Zoals Camus het aangeeft: ‘een mogelijk verval in utilitair en economisch gedrag’. Het geïntensifieerde online koopgedrag van consumenten en het verzet van midden- en kleinbedrijf tegen de maatregelen spreken hierover boekdelen. Vervreemding van alles wat vroeger betekenisvol was ligt hierbij op de loer.

Besef, creëren en compassie

Hoe kunnen we met het huidige absurde tijdsgewricht omgaan? Camus geeft hier in zijn omvangrijke oeuvre een aantal aanwijzingen voor. Allereerst geeft hij aan dat het besef van het absurde, waarin het oude vertrouwde is verdwenen en leegte hiervoor in de plaats is gekomen, een onderdeel is van het bestaan. De mens die bewust is van het absurde is iemand die in het heden leeft, van moment tot moment. De natuur kan daarbij een grote inspiratiebron zijn, als een wijze om het absurde te accepteren en daarmee de tijdelijkheid van de huidige situatie en zelfs het bestaan. Wandelen, het opsnuiven van en het in contact komen met de natuur, kan een inspirerende afleiding zijn van vervreemding. Ten tweede geeft Camus het belang van schepping aan. Het scheppingsproces wordt niet betekenisvol door je te richten op een eindproduct of-prestatie, het handelen op zich in het creëren is de echte bron van betekenisgeving in het moment. Camus geeft het voorbeeld van schrijven en musiceren, maar ook het intensief met aandacht verrichten van dagelijkse routines zijn voor hem voorbeelden. Als laatste geeft Camus het belang van de solidariteit en compassie met de medemens aan; samen scheppen kan leiden tot betekenisvolheid in het moment en proces.

Het scheppen van een context waarin dit scheppingsproces ook online kan plaatsvinden is een opgave, maar ook een noodzakelijkheid voor instituties en organisaties. Conform Camus kunnen wij dan in dit tijdsgewricht absurde helden worden: bewust van het absurde bestaan, voorzien van bewustzijn, luciditeit en helderheid, maar in opstand door van moment tot moment te leven om deze periode betekenisvol door te komen. Ik wens ons veel absurd heldendom toe.