Nog even en Musk is net zo machtig als Trump

Het is een paradox die we nauwelijks opmerken: terwijl in democratische rechtsstaten de wetboeken dikker worden en het aantal gerechtelijke uitspraken toeneemt, lijkt de greep op de werkelijkheid juist af te nemen. Onze samenlevingen worden complexer, wat leidt tot onontkoombare vragen over wie wat reguleert en waarom. Daarbij is efficiëntie in een democratische rechtsstaat belangrijk, maar idealiter niet doorslaggevend. Bovendien verschuift het maatschappelijke krachtenveld. Waren religieuze en familiale structuren voorheen de morele ruggengraat, nu wordt verwacht dat het recht oplossingen biedt voor conflicten. Dit roept vragen op over de wenselijkheid ervan, zoals blijkt uit de discussie over klimaatrechtszaken: gaat de rechter niet te veel op de stoel van de wetgever zitten?

Maar hoewel er meer recht is, kunnen grote multinationals zich steeds meer onttrekken aan dat recht. Bedrijven als Alphabet (Google), Amazon, Meta (Facebook), Apple en Microsoft nemen een positie in alsof ze niet onderworpen zijn aan nationale of internationale wetgeving en claimen zelfs een eigen jurisdictie. Deze techreuzen wedijveren met overheden om invloed en macht, wat het fundamentele begrip van soevereiniteit op scherp zet. Soevereiniteit is immers het hoogste gezag over een bepaald gebied of een bepaalde gemeenschap en wordt in het klassieke staatsrecht gekoppeld aan de macht van een staat. Een soevereine macht heeft in beginsel het recht en de vrijheid om onafhankelijke beslissingen te nemen zonder dat een uitwendige autoriteit zich ermee bemoeit. Het is daarnaast de basis van het volkenrecht, wat meebrengt dat een land niet zomaar een ander land binnenvalt. 

Concurrenten 

Omdat deze bedrijven concurrenten van staten zijn geworden of zelfs monopolisten, zijn ze niet langer alleen maar economische actoren. Waar deze bedrijven voorheen onderwerp waren van het recht — net als burgers — zijn zij naast economische ook politieke actoren geworden, zoals staten dat zijn. Het belangrijkste verschil tussen staten en andere politieke entiteiten is dat ze de uitzonderingstoestand kunnen uitroepen. De legitimiteit ervan schuilt in de bescherming van de gemeenschap, de bevolking, van die staat, bij bijvoorbeeld oorlog, terrorisme en watersnood. 

In geval van zo’n uitzonderingstoestand wordt het alledaagse recht opgeschort. In zijn Politische Theologie (1922) beschrijft de Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt de soeverein als volgt: ‘Soeverein is degene die beslist over de uitzondering.’ Grote multinationals hebben tegenwoordig zo veel macht dat zij inderdaad kunnen beslissen over wanneer en waar er uitzonderingen gelden. Zo hebben ze al internationale afspraken gemaakt die hun immuniteit verlenen, zoals het Investor State Dispute Settlement. Dit mechanisme stelt buitenlandse investeerders in staat om landen aan te klagen voor maatregelen die hun investeringen schaden en heeft als doel investeerders te beschermen. Critici wijzen op de ondermijning van nationale soevereiniteit door bedrijven, en maken zich zorgen over de macht van arbiters, gebrek aan transparantie en de invloed op nationale democratieën. 

Wie deze nieuwe werkelijkheid als uitgangspunt neemt, moet constateren dat soevereiniteit die exclusief verbonden is met staten, niet meer vanzelfsprekend is. Musk is misschien nog wel het beste voorbeeld van deze ‘bedrijfssoevereiniteit’. Musk schiet net als staten raketten de lucht in. Ook is hij soeverein over het internet, waar op nationaal niveau slechts één keer drastisch is ingegrepen: Musk stemde in met de eisen van het Braziliaanse hooggerechtshof om zo de blokkering van het socialemediaplatform X op te heffen.Een uitzondering die de regel bevestigt. 

Eigen aan elke soevereiniteit is dat deze niet zomaar door het recht zelf hersteld of opgeëist kan worden, meent de eerdergenoemde Schmitt. Dit is omdat soevereiniteit een uiting is van macht, niet van recht. Wie eenmaal soeverein is, zal die soevereiniteit niet zomaar afgeven. Maar met beleidsadviseur Elon Musk in de regering-Trump II is iets bijzonders aan de hand. Hij heeft er belang bij de statelijke soevereiniteit niet te beschermen, en zelfs te verliezen, ten faveure van bedrijfssoevereiniteit. Recht is in een democratische rechtstaat de laatste ophoudende macht voordat de soeverein kan ingrijpen. Als Musk minder recht wil, dan wil hij dat omwille van meer macht. Voor zichzelf.